Viết bởi Lưu Minh Đức, cộng tác viên
Có lẽ phần lớn chúng ta khi lần đầu tiên gặp
phải số ảo i đều cảm thấy con số này
kỳ quặc quá. Ai đời lại có con số mà bình phương lên lại ra số âm -1! Đó cũng
là lý do mà trong khoảng thời gian đầu tiên số i được giới thiệu với cộng đồng toán học, nó đã từng bị coi là con
số ngu ngốc (idiot) hoặc chỉ là sản
phẩm của tưởng tượng (imaginary). Tuy
nhiên càng ngày số phức càng tỏ ra hữu ích và dần dần trở thành không thể thiếu
trong toán học cũng như trong vật lý và các tính toán ứng dụng (nhất là từ sau
các công trình của 2 nhà toán học vĩ đại Euler và Gauss). Vậy thì có cách nhìn
nào về con số i giúp chúng ta dễ hiểu
hơn đẳng thức “kỳ quặc”:
Vâng, Hamilton và một số nhà toán học khác đã
khám phá ra cách nhìn như vậy. Khi đã hiểu được cách nhìn ấy ta không những thấy
đẳng thức trên trở nên khá tự nhiên mà còn thấy được sự tự nhiên của một số
công thức khác, ví dụ như CT De Moivre
$\left ( \cos \left ( \varphi \right )+i\sin \left (\varphi \right ) \right )^{n}=\cos n\varphi +i\sin n\varphi $
Chúng ta hãy cùng tìm hiểu cách nhìn ấy.
Ý nghĩa hình học
của số phức:
Trước hết ta hãy nhìn số thực khác đi một chút
như sau. Nhớ lại rằng khi ta nhân một số thực r với một vector v thì chính là ta thực hiện 1 phép co/giãn vector ấy
(tùy theo |r| lớn hay nhỏ hơn 1) nhưng ta vẫn giữ nguyên phương của vector. Như vậy 1 số thực có thể coi như 1 phép biến hình co giãn (scaling; vì vậy
số thực trong tiếng Anh còn có tên gọi khác là scalar) và tập các số thực là tập
các phép co/giãn. Tuy nhiên các phép biến đổi này không thay đổi phương của
vector vì vậy chúng không bao gồm phép quay. Nói cách khác nếu chỉ dùng các số
thực thì không thể biểu diễn phép quay. Vậy thì liệu có loại số nào cho phép ta
biểu diễn các phép quay? Hamilton đã chỉ cho ta thấy chúng chính là số phức!
Thật vậy, sau khi xem xét kỹ phép nhân các số
phức, ông đã khám phá ra điều thú vị sau đây: nhân 1 vector với 1 số phức z tương đương với việc quay vector đó 1 góc nào đấy (tương ứng
với số phức z, bạn sẽ rõ ngay góc này
là gì trong phần tiếp theo).
Số i
(hay chính xác hơn là phép nhân với i)
biểu diễn phép quay góc $+90^{\circ}$. Khi đó đẳng thức $i^{2}=-1$ có thể được hiểu như sau. Vế trái $i^{2}$, nhân với i
hai lần liên tiếp, chính là quay 1 vector liên tiếp 2 lần, mỗi lần bởi góc $+90^{\circ}$, tổng cộng là quay góc $180^{\circ}$
. Thế thì cũng như nhân vector đó với -1. Nên
$i^{2}=-1$.
Tổng quát hơn, Hamilton đã phát hiện ra là số
phức $z=cos\varphi +i\sin \varphi $ (chính xác là
phép nhân với z) biểu diễn phép quay
góc $\varphi$
. (Đến đây bạn hãy thử lý giải xem tại sao trường hợp
của số ảo i là 1 trường hợp riêng của
nhận xét tổng quát này nhé). Hơn nữa tích hai số phức $z_{1}=cos\varphi _{1} +i\sin\varphi_{1}$ và $z_{2}=cos\varphi _{2} +i\sin\varphi_{2}$
chính là tích hợp nối (composition) của 2 phép quay với
các góc $\varphi _{1}$ và $\varphi _{2}$. Nói cách khác khi ta nhân 1 vector với tích $z_{1}z_{2}$
thì cũng giống như ta quay vector đó 1 góc $\varphi _{1}$
rồi quay tiếp kết quả 1 góc $\varphi _{2}$
. Bạn đã nhận ra điều gì chưa, phân tích này vừa cho
chúng ta một chứng minh hình học của đẳng thức:
$\left ( cos\varphi _{1} +i\sin\varphi_{1} \right ).\left ( cos\varphi _{2} +i\sin\varphi_{2} \right )=cos\left ( \varphi _{1}+\varphi _{2} \right ) +i\sin\left ( \varphi_{1}+\varphi _{2} \right )$
(nếu bạn chưa nhận ra thì hãy thử suy nghĩ
thêm một chút, không khó đâu bạn ạ. Bạn nào chưa thấy chứng minh công thức này
bằng biến đổi lượng giác thì cũng có thể thử tự chứng minh hoặc tìm trong các
sách về số phức.)
Nếu nhân 2 số phức
là thực hiện liên tiếp 2 phép quay thì lũy thừa một số phức $z=cos\varphi +i\sin \varphi $
lên n lần là gì nhỉ? Hura, đó chính là quay
liên tiếp n lần với cùng 1 góc $\varphi$
, tức là quay góc $n\varphi$! Bạn biết tôi đang đề cập đến cái gì không, một cách
nhìn khác cho công thức De Moivre đấy:
Phép nhân với số phức tổng quát $z=r\left( cos\varphi +isin\varphi \right)$ tương ứng với các phép biến hình nào?
$\left ( cos\varphi +i\sin\varphi \right )^{n}= cos n\varphi +i\sin n\varphi$
Kết thúc kỳ này
có 1 câu hỏi nhỏ dành cho bạn:Phép nhân với số phức tổng quát $z=r\left( cos\varphi +isin\varphi \right)$ tương ứng với các phép biến hình nào?